Ze względu na panującą obecnie w Polsce, jak i na świecie sytuację, oficjalnie określoną już jako pandemię przez Światową Organizację Zdrowia, która wywołana została wirusem SARS-CoV-2 (zwanego potocznie koronawirusem), pojawia się wiele zupełnie nowych wyzwań. Sytuacja zmienia się bardzo dynamicznie i rodzi coraz więcej obaw związanych ze zdrowiem, ale również z wieloma kwestiami prawnymi. Jedną z takich kwestii jest odpowiedzialność za brak niemożliwości wykonywania swoich zobowiązań przez przedsiębiorców.
Spis treści
Siła wyższa
Siła wyższa, pomimo tego, iż wiele przepisów odnosi się do tego pojęcia, nie została sprecyzowana w żadnym z polskich aktów prawnych. Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie przyjmuje się, iż siłą wyższą jest zdarzenie:
- zewnętrzne,
- niemożliwe (lub prawie niemożliwe) do przewidzenia,
- którego skutkom nie można zapobiec.
Uznaje się, że zdarzenie jest zewnętrzne wówczas, gdy następuje poza strukturą przedsiębiorstwa, natomiast niemożliwość przewidzenia, że dane zdarzenie nastąpi, należy pojmować jako jego nadzwyczajność i nagłość. Okoliczność, czy danemu zjawisku można zapobiec tłumaczy się jako jego przemożność, co oznacza niezdolność do odparcia nadchodzącego niebezpieczeństwa. Co szczególnie istotne, wszystkie trzy przesłanki powinny występować łącznie.
Podsumowując, za siłę wyższą uznaje się katastrofalne zjawiska wywołane działaniem sił natury lub akty władzy publicznej. Jako przykłady katastrof wywoływanych przez naturę wskazuje się w szczególności: powodzie, huragany, trzęsienia ziemi, pożary lasów czy epidemie.
Przenosząc powyższe na grunt obecnej sytuacji światowej, pandemię koronawirusa wywołanego wirusem SARS-CoV-2, ze względu na wypełnianie przesłanek nieprzewidywalności, nieuchronności oraz jej zewnętrzny charakter, należy zakwalifikować jako siłę wyższą.
Klauzula siły wyższej
Powszechną praktyką, w stosunkach gospodarczych jest zamieszczanie, tzw. „klauzuli siły wyższej” w zawieranych umowach. Siła wyższa jest w niej wskazywana jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność za brak realizacji zobowiązania. Zapisy te różnią się od siebie, mogą również zawierać listę przykładów siły wyższej. Należy jednak pamiętać, że stanowią one katalog otwarty i fakt nie umieszczenia jako jeden z przykładów „epidemii” nie świadczy o tym, iż nie stanowi ona siły wyższej.
W sytuacji, w której przedsiębiorca nie wykonał swoich zobowiązań ze względu wystąpienie epidemii koronawirusa, będzie mógł on uchylić się od odpowiedzialności z powodu braku winy. Ma to duże znaczenie przede wszystkim, gdy w umowie przewidziano kary umowne za nieterminową realizację usług czy dostaw.
W tym miejscu zauważyć trzeba, że nie wszystkie umowy zawierane pomiędzy przedsiębiorcami zawierają klauzulę siły wyższej. W takiej sytuacji możliwość usprawiedliwienia niewykonania zobowiązania przewiduje art. 471 Kodeksu cywilnego, w którym wskazano, iż „dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi”. Pandemia jest bowiem okolicznością, za którą przedsiębiorca nie ponosi odpowiedzialności.
Kiedy można powołać się na siłę wyższą?
Siła wyższa nie będzie jednak usprawiedliwiać niewykonania zobowiązania w każdej sytuacji. To, czy miała ona wpływ na konkretną sytuację należy badać w odniesieniu do okoliczności danej sprawy, a każdy przypadek wymaga indywidualnej oceny. Oznacza to, iż pomiędzy niewykonaniem lub niewłaściwym wykonaniem zobowiązania, a stanem siły wyższej musi istnieć związek. Niezbędne jest wykazanie, że do tej sytuacji doszło w następstwie działania siły wyższej. Jeżeli przedsiębiorca doprowadził do szkody na skutek własnych zaniedbań, niestosując należytej staranności albo umyślnie spowodował szkodę to nie można uznać, aby powstała ona na skutek niezawinionej okoliczności w postaci siły wyższej.
Siła wyższa stanowi granicę odpowiedzialności odszkodowawczej w ogóle. Oznacza to, że powołać się na nią zarówno w przypadku odpowiedzialności opartej na zasadzie winy jak również na zasadzie ryzyka. Wyjątkiem jest jedynie sytuacja, gdy ktoś przyjął na siebie odpowiedzialność za siłę wyższą oraz w przypadku tzw. odpowiedzialności absolutnej. Należy jednak zaznaczyć, że w każdym przypadku ciężar wykazania, że niewykonanie zobowiązania było wynikiem siły wyższej, będzie obciążał osobę, która zobowiązania nie wykonuje.
Postanowienia umowne
Niezależnie od kwestii opisanych powyżej, kwestie odpowiedzialności w przypadku wystąpienia siły wyższej mogą być uregulowane w umowie łączącej strony, mogą one bowiem w niej rozszerzyć lub ograniczyć swoja odpowiedzialność.
Dopuszczalne jest, aby przedsiębiorcy, w łączących je umowach, sami ustalali okoliczności, które uznają za siłę wyższą, a także jak ich wystąpienie wpływa na kwestię odpowiedzialności. Aby uniknąć sporów w przyszłości, strony mogą zatem umownie określić, jakie nadzwyczajne sytuacje uznają za siłę wyższą.
Podsumowanie
Sama pandemia, a także ograniczenia wprowadzone przez obowiązujące zagrożenie epidemiologiczne, stanowi ogromne wyzwanie dla przedsiębiorców, nie tylko z branży medycznej czy turystycznej. W opinii Kancelarii najkorzystniejszym rozwiązaniem w aktualnej sytuacji jest renegocjacja umów, w szczególności umów handlowych czy też umów o realizację określonych usług, a także wprowadzanie do zawieranych umów klauzul szczegółowo wskazujących jakie okoliczności strony uznają za działanie siły wyższej i wyłączenie na wypadek ich wystąpienia odpowiedzialności.
Jeżeli zainteresował Państwa opisany wyżej temat, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią (tel.: +48 17 307 07 66, +48 12 307 09 88 lub e-mail: kancelaria@ktmh.pl) oraz do umówienia spotkania w biurze Kancelarii w Rzeszowie lub Krakowie. Istnieje także możliwość udzielenia pomocy zdalnej za pomocą środków porozumiewania się na odległość (tj. telekonferencja lub wideokonferencja).
Julia Bonusiak
Jestem aplikantem radcowskim przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Rzeszowie. Specjalizuje się w zakresie zagadnień prawa bankowego, windykacji należności Klientów, prawa cywilnego oraz wsparciem w obsłudze prawnej podmiotów gospodarczych.
