Błąd jest jednym z wad oświadczeń woli, które rozróżnia polskie prawo cywilne. W dużej mierze polega na różnicy między wolą a jej wyrazem, która jest wywołana mylnym wyobrażeniem o treści dokonywanej czynności prawnej. Wyróżnia się w doktrynie, że można uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu w razie błędu co do treści czynności prawnej. Czym jest treść czynności prawnej? To zwyczajnie treść stosunku prawnego powstałego w wyniku dokonania czynności prawnej, a więc prawa i obowiązki stron tegoż stosunku. Błędem co do treści stosunku prawnego jest zatem błędne wyobrażenie o prawach lub obowiązkach przysługujących każdej ze stron.
Spis treści
Jaki błąd jest wadą oświadczenia woli?
Ustawodawca doprecyzowuje, że można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie nie działał pod jego wpływem, to nie złożyłby oświadczenia o danej treści – a zatem oceniał sprawę rozsądnie. Jest to błąd istotny, który musi mieć doniosłe znaczenie w ocenie stosunku prawnego. Co więcej, gdy oświadczenie woli zostało złożone innej osobie, uchylenie się od skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała o błędzie, lub mogła z łatwością błąd zauważyć. Dla przykładu można podać, że w przypadku umowy sprzedaży można powołać się na błąd dotyczący przedmiotu świadczenia, np. cech zbywanej rzeczy. Znowuż, warto położyć nacisk na fakt istotności błędu. Relewantny z punktu widzenia prawa jest tylko błąd co do okoliczności stanowiących warunek sine qua non złożenia oświadczenia woli. Błąd musi być na tyle znaczący, że gdyby składający oświadczenie o nim wiedział, to po prostu nie składał by oświadczenia. Istotność błędu należy rozpatrywać na płaszczyźnie subiektywnej i obiektywnej. Subiektywna istotność błędu opiera się na zbadaniu jak ważne dla składającego oświadczenie były postanowienia, których błąd dotyczył – najczęściej będą to błędy dotyczące cech przedmiotu świadczenia. Obiektywna płaszczyzna istotności błędu dotyczy badania abstrakcyjnego, czyli tego czy rozsądny człowiek znający prawdziwy stan rzeczy złożył by oświadczenie woli o danej treści. Dopiero analiza obu tych aspektów istotności łącznie może pozwolić na uwolnienie się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu.
Należyta staranność składającego oświadczenie woli
Możliwość powołania się na błąd jest wyłączona, gdy wywołany był on niedochowaniem należytej staranności osoby składającej oświadczenie. Innymi słowy, składający oświadczenie woli musi dochować należytą staranność w celu zbadania okoliczności faktycznych stanowiących treść przedmiotu czynności prawnej. Podobnie stwierdził Sąd Najwyższy, zgodnie bowiem z wyrokiem SN z dnia 13 grudnia 2012 r. (IV CSK 204/12) zgodne jest w orzecznictwie, że nie jest błędem istotnym nieznajomość rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości, wywołana lekkomyślnością lub brakiem należytej staranności. Stanowisko Sądu Najwyższego (tyczące się co prawda nieruchomości) można i należy przenieść na grunt innych rozważań.
Błąd w oświadczeniu złożonym innej osobie
Ustawodawca ograniczył możliwość powołania się na błąd, jeżeli oświadczenie woli złożone zostało innej osobie. Oświadczeniami składanymi innej osobie są oświadczenia stron umowy, ale także i oświadczenia stanowiące element czynności jednostronnych (cofnięcie pełnomocnictwa, odstąpienie od umowy, etc.). Prawo cywilne wyróżnia, że działania dotyczące błędu w takich stosunkach będą mogły mieć zastosowanie jedynie, gdy błąd został wywołany przez adresata oświadczenia (nawet bez jego winy), albo gdy adresat wiedział o błędzie, lub z łatwością mógł zauważyć błąd. Działanie adresata oświadczenia nie musi być jednak jedyną (wyłączną) przyczyną powstania błędu, ale jedną z przyczyn, choćby uboczną. Brak jest również wymogu istnienia winy po stronie adresata oświadczenia woli – nawet jego niezawinione działanie, które prowadzi do powstania błędu jest podstawą do uwolnienia się od skutków prawnych takiego oświadczenia woli. Wywołanie błędu może nastąpić zatem w sposób umyślny lub nieumyślny. Co ważne, relewantne z punktu uchylenia się od skutków oświadczenia woli pod wpływem błędu jest też fakt posiadania przez adresata wiedzy na temat błędu i niepodzielenia się nią, tudzież nawet możliwości łatwego wykrycia tegoż błędu.
Jak uchylić się od skutków prawnych oświadczenia złożonego pod wpływem błędu?
Z odpowiedzią na to pytanie przychodzi wprost art. 88 Kodeksu cywilnego. Jedynym sposobem na uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu jest złożenie kolejnego oświadczenia tej osobie na piśmie. Samo oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu nie jest bezwzględnie nieważne, ale wzruszalne. Czynność prawna, w skład której weszło oświadczenie złożone pod wpływem błędu lub groźby, jest ważna i skuteczna, może być jednak wzruszona jeśli osoba, która złożyła oświadczenie obarczone wadą uchyli się od jego skutków. Na nieważność względną powołać się może jedynie uprawniony (a zatem składający oświadczenie). Nieważności względnej sąd nie uwzględnia z urzędu, a jedynie na wniosek uprawnionego. Złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych powoduje nieważność całej czynności prawnej, a nie poszczególnego jego elementu, natomiast samo uchylenie się od skutków prawnych takiej czynności wywołuje automatyczny powrót praw przeniesionych na podstawie wadliwej czynności na osoby, które przeniosły te prawa. Innymi słowy, strony muszą zwrócić sobie wszystko to, co nawzajem świadczyły.
Ważne jest, że uprawniony ma ustawowy termin na złożenie takiego oświadczenia i wynosi on jeden rok od momentu wykrycia błędu. Jest to termin zawity, materialnoprawny, którego nie da się w żaden sposób przywrócić.
Podsumowanie
Podsumowując, rozróżnia się w doktrynie prawa cywilnego, że błąd jest jedną z wad oświadczenia woli, od skutków którego można się skutecznie uchylić poprzez złożenie adresatowi oświadczenia w formie pisemnej. Warto pamiętać, że aby dokonać tej czynności przez pełnomocnika takiego jak adwokat lub radca prawny, należy umocować go do podejmowania czynności materialnoprawnych – jest to bowiem doniosła czynność tycząca się sfery materialnoprawnej, a nie procesowej (do której najczęściej umocowuje się profesjonalnych pełnomocników).
Jeżeli zainteresował Państwa opisany wyżej temat, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią (tel.: +48 17 307 07 66, +48 12 307 09 88 lub e-mail: kancelaria@ktmh.pl) oraz do umówienia spotkania w biurze Kancelarii w Rzeszowie lub Krakowie. Istnieje także możliwość udzielenia pomocy zdalnej za pomocą środków porozumiewania się na odległość (tj. telekonferencja lub wideokonferencja).
Andrzej Polak
Radca prawny przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Rzeszowie. Absolwent prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wieloletnie doświadczenie zawodowe zdobywał już w trakcie studiów w renomowanych rzeszowskich kancelariach prawnych oraz jako konsultant i członek zarządu Uniwersyteckiej Poradni Prawnej działającej przy WPiA UR, a obecnie także jako radca prawny in-house w dużej spółce budowlanej. Z Kancelarią TMH współpracuje od 2018 roku. W pracy zajmuje się głównie prawem cywilnym, prawem spółek oraz obsługą prawną cudzoziemców. Zawodowo skupia się szczególnie na zagadnieniach z zakresu prawa budowlanego takich jak przygotowywanie, opiniowanie i negocjowanie umów o roboty budowlane, oraz prowadzenie postępowań sądowych z tego zakresu.
