Ubezwłasnowolnienie stosuje się w celu ochrony nad osobami, które same nie są w stanie w sposób racjonalny samodzielnie kierować swoim postępowaniem. Przesłanki ubezwłasnowolnienia mogą wynikać na przykład ze wskazań medycznych osoby starszej, choroby psychicznej czy alkoholizmu. Na wstępie, należy wskazać, że ubezwłasnowolnienie może przyjmować dwie formy – całkowite lub częściowe. W pierwszej kolejności zostaną opisane obie te instytucje, a następnie opisana zostanie procedura ubezwłasnowolnienia.
Spis treści
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego zostały opisane w art. 13 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej jako „Kodeks cywilny” lub „k.c.”), gdzie zostało napisane: „Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.” Ze wskazanego przepisu wynika, że przesłankami ubezwłasnowolnienia całkowitego są:
- ukończone 13 lat,
- choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne,
- niemożność kierowania swym postępowaniem.
Co niezwykle istotne, wszystkie powyżej wskazane przesłanki muszą wystąpić łącznie. Ponadto, nawet gdy wszystkie wystąpią, sąd może nie przychylić się do wniosku o ubezwłasnowolnienie ze względu niespełniania głównego celu i zamierzenia tej instytucji. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zostaje pozbawiona zdolności do czynności prawnych.
§ 2 przytoczonego przepisu wskazuje natomiast, że „Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską”. Opiekun osoby ubezwłasnowolnionej przede wszystkim sprawuje pieczę nad osobą ubezwłasnowolnioną, zarządza jej majątkiem, a także reprezentuje ją wobec osób trzecich (np. składając oświadczenia woli). Funkcję tę powinien sprawować małżonek, ojciec lub matka, a w przypadku braku tych osób – inna osoba, np. dalszy krewny.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Ubezwłasnowolnienie częściowe zostało wprowadzone przez art. 16 § 1 Kodeksu cywilnego: „Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw”. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo posiada ograniczone zdolności do czynności prawnych. Z przytoczonego przepisy wynika, że w celu ubezwłasnowolnienia częściowego osoby muszą zajść łącznie następujące przesłanki:
- pełnoletność,
- choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne,
- stan osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego,
- potrzebna jest pomoc do prowadzenia spraw wskazanej osoby.
§ 2 art. 16 Kodeksu cywilnego instruuje, że „Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę”. Kurator może wyraża zgodę na dokonywanie czynności prawnych przez ubezwłasnowolnionego. Jego głównym zadaniem jest dbać o to, by ubezwłasnowolniony miał zapewnione środki do życia, opiekę lekarską, sam sobie nie szkodził i nie stwarzał zagrożenia dla innych, albowiem osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, tj. zakupy spożywcze czy korzystanie z usług, np. fryzjerskich.
Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie?
Katalog osób, które mogą złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie jest zawarty w art. 545 Ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (dalej również jako „Kodeks postępowania cywilnego” lub „k.p.c.”). Przepis ten wskazuje, że wniosek tego typu może złożyć:
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
- jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,
- jej przedstawiciel ustawowy.
Zgodnie z obowiązującym kierunkiem w orzecznictwie przyjmuje się, że wniosek ten może złożyć również osobiście osoba, której wniosek dotyczy.
Osoba, które chce złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie, a nie znajduje się w kręgu osób wymienionych w przytoczonym powyżej artykule (np. dalsza rodzina lub osoba obca) ma możliwość złożenia wniosku do prokuratora o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie, albowiem legitymację do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie do sądu posiada również prokurator, a także Rzecznik Praw Obywatelskich.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie
Co szczególnie istotne, wniosek o ubezwłasnowolnienie składa się do sądu okręgowego miejsca zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy. Jeżeli brak jest miejsca zamieszkania to właściwy jest sąd okręgowy miejsca pobytu tej osoby.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie powinien spełniać wymagania dotyczące pozwu, z tym że zamiast pozwanego należy wskazać wszystkie osoby zainteresowane w sprawie. Wniosek musi również wskazywać zakres ubezwłasnowolnienia – całkowite lub częściowe, a także uzasadnienie przyczyn złożenia wniosku. Dodatkowe dokumenty, które należy dołączyć do wniosku wynikają z art. 552 § 1 k.p.c., zgodnie z którym:
- jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego należy przedstawić świadectwo lekarskie wydane przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby;
- jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa – zaświadczenie poradni przeciwalkoholowej;
- jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii – zaświadczenie z poradni leczenia uzależnień.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli dotyczy osoby pełnoletniej, może również zawierać wniosek o ustanowienie doradcy tymczasowego. Doradcą tymczasowym jest osoba, która na czas trwania postępowania dba o ochronę mienia i osoby, wobec której toczy się postępowanie. Taką osobą może być osoba z rodziny, która nie wnosiła o ubezwłasnowolnienie, przede wszystkim małżonek, krewny lub inna osoba bliska. Ustanowienia doradcy tymczasowego sąd może dokonać również z urzędu.
Ile kosztuje sprawa o ubezwłasnowolnienie?
Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie jest stała i aktualnie wynosi 40 zł. W toku postępowania sąd powoła biegłego w celu wydania opinii dotyczącej stanu psychicznego osoby, wobec której prowadzone jest postępowanie. Osoba składająca wniosek, czyli wnioskodawca, ponosi koszty sporządzenia tej opinii, jej koszt to ok. 500-600 zł. Należy jednak pamiętać, że ze względu na trudną sytuację finansową można starać się o zwolnienie od kosztów, w tym celu należy do sądu złożyć stosowny wniosek.
Postępowanie w sprawie o ubezwłasnowolnienie
W pierwszej kolejności sąd powinien, bezzwłocznie, przesłuchać osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.
Następnie, osoba, której wniosek dotyczy musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Opinia, sporządzona po badaniu, zawiera umotywowaną ocenę zakresu zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się osoby podlegającej ubezwłasnowolnieniu.
Po zgromadzeniu materiału dowodowego sąd wydaje orzeczenie zawierające informację o zastosowaniu bądź niezastosowaniu ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego wraz z uzasadnieniem. Sąd po wydaniu orzeczenia z urzędu przesyła odpis prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie, do sądu opiekuńczego. Ma to miejsce, ponieważ to sąd opiekuńczy decyduje o ustanowieniu opiekuna lub kuratora.
Należy podkreślić, że gdy ustaną przyczyny ubezwłasnowolnienia sąd na wniosek uchyla ubezwłasnowolnienie. Sąd może także zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia stanu osoby ubezwłasnowolnionej, także ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.
Podsumowanie
Prowadzenie spraw związanych z ubezwłasnowolnieniem należą do jednych z trudniejszych spraw z zakresu prawa cywilnego.
Jeżeli zainteresował Państwa opisany wyżej temat, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią (tel.: +48 17 307 07 66, +48 12 307 09 88 lub e-mail: kancelaria@ktmh.pl) oraz do umówienia spotkania w biurze Kancelarii w Rzeszowie lub Krakowie. Istnieje także możliwość udzielenia pomocy zdalnej za pomocą środków porozumiewania się na odległość (tj. telekonferencja lub wideokonferencja).
Julia Bonusiak
Jestem aplikantem radcowskim przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Rzeszowie. Specjalizuje się w zakresie zagadnień prawa bankowego, windykacji należności Klientów, prawa cywilnego oraz wsparciem w obsłudze prawnej podmiotów gospodarczych.
