W relacjach biznesowych nierzadko dochodzi do rozdźwięku pomiędzy partnerami prowadzącymi działalność gospodarczą. Szczególnie trudne są przypadki, gdy konflikt powstaje pomiędzy wspólnikami spółek handlowych. Zastanowić się wówczas trzeba, co jest lepszy rozwiązaniem: wyłączenie wspólnika czy likwidacja spółki?
Spory, które nie zostały polubownie zażegnane, mogą rodzić dalsze negatywne konsekwencje zarówno dla samej spółki jak i pozostałych wspólników – co przekładać się będzie na obniżenie dochodów z działalności gospodarczej lub nawet prowadzić będzie do jej upadłości. Przepisy Kodeksu spółek handlowych prezentują jednak wachlarz instrumentów prawnych służących ochronie interesu spółki i rozwiązaniu problemu sporu ze wspólnikiem.
Spis treści
Czym różni się wyłączenie wspólnika od likwidacji spółki?
Na samym początku dzisiejszego wpisu warto przybliżyć różnice pomiędzy tym, czym jest wyłączenie wspólnika ze spółki, a likwidacja spółki. Na pierwszy rzut oka – słusznie zresztą – może skojarzyć się to, że wyłączenie wspólnika, co do zasady, nie spowoduje likwidacji spółki. Będzie ona funkcjonować dalej, ale potrzebne będą zmiany jej struktury. Likwidacja spółki będzie oznaczała zaprzestanie istnienia samej spółki, jej majątek będzie przeznaczony na zaspokojenie zaciągniętych zobowiązań wobec wierzycieli, a reszta przypadnie w udziale byłym wspólnikom, proporcjonalnie do ich udziałów.
Trzeba mieć także na uwadze, że inne mogą być skutki konfliktu wspólnika ze spółką (lub pozostałymi wspólnikami) w konstrukcji spółek osobowych, a inne w przypadku spółek kapitałowych. Dla przykładu, na płaszczyźnie spółki jawnej przesłanki enumeratywnie wskazane w art. 58 KSH – przyczyny rozwiązania spółki (np. wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika) – powodują obowiązek przeprowadzenia likwidacji spółki, chyba że wspólnicy uzgodnili inny sposób zakończenia działalności spółki. I podobnie, zgodnie z art. 63 KSH, każdy wspólnik spółki jawnej może żądać rozwiązania spółki przez sąd, ale jeżeli ważny powód zachodzi po stronie jednego ze wspólników, sąd może na wniosek pozostałych orzec o wyłączeniu tego wspólnika ze spółki.
Trzeba mieć na uwadze, że w niektórych przypadkach wola jednego ze wspólników niekoniecznie musi prowadzić do udaremnienia istnienia spółki, na której zbudowanie poświęcony został czas, pieniądze i doświadczenie pozostałych wspólników. Działania, którymi mogą się oni bronić to przede wszystkim żądanie wyłączenia wspólnika.
Wyłączenie wspólnika ze spółki osobowej
Tytułem przypomnienia – spółkami osobowymi są: spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa oraz spółka komandytowo-akcyjna. Jako, że spółka jawna pełni w pewnym sensie „bazę” dla pozostałych spółek osobowych, to przepis art. 63 § 2 KSH będzie znajdował zastosowanie dla każdej z wyżej wymienionych struktur.
Ustawodawca pozwolił wspólnikom spółki wykonać swoistą „kontrę” przeciwko wspólnikowi, który z ważnych powodów żąda rozwiązania spółki przez sąd. Tą „kontrą” jest wniosek pozostałych wspólników o wyłączenie tego wspólnika ze spółki, jeżeli „ważny powód” zachodzi po stronie jednego ze wspólników. Ów przepis pozwala zatem na utrzymanie istnienia spółki, podczas gdy ważny powód zachodzi w osobie jednego ze wspólników.
Przyczyna wyłączenia ze spółki może mieć charakter zawiniony lub niezawiniony – w tym przypadku wina wspólnika nie ma znaczenia. Co istotne, art. 63 § 3 nie znajdzie zastosowania w przypadku, gdy spółka jest dwuosobowa. Co jeszcze ważne w konstrukcji tego przepisu to fakt, że właśnie w nim swoje oparcie znajduje powództwo o wyłączenie wspólnika ze spółki. W takiej konfiguracji wszyscy pozostali wspólnicy występują jako powodowie w postępowaniu sądowym.
Czy można wykluczyć w umowie możliwość wyłączenia wspólnika?
Przytoczone regulacje kodeksowe mają charakter bezwzględnie obowiązujący, a zatem próba ich zmiany w umowie spółki będzie powodować nieważność takiej czynności. Ważne powody wyłączenia wspólnika mogą mieć charakter obiektywny, czyli przedmiotowy – trwała niemożność osiągnięcia celu gospodarczego przez spółkę, zmniejszenie majątku spółki powodujące, że dalsza jej działalność jest bezcelowa itp. lub charakter subiektywny, czyli podmiotowy. Może on dotyczyć pozostałych wspólników lub jednego z nich, a także kwestii związanych z samym wspólnikiem – fakt, iż podjął się działalności konkurencyjnej, popełnił przestępstwo czy niedbałe prowadził sprawy spółki.
W zasadzie reżim prawny pozostałych spółek osobowych, jak już wcześniej wspomniano, opiera się na konstrukcji spółki jawnej. Ma to swoje uzasadnienie. Przede wszystkim technicznie uszczupla ilość norm prawnych odnoszących się do poszczególnych spółek, a po drugie – podobieństwo konstrukcyjne służy prostocie regulacji i możliwości odwołania się do „wspólnego” przepisu. Takie odwołanie zawarto w art. 89 KSH dotyczące spółki partnerskiej, w art. 103 KSH, który reguluje reżim prawny w spółce komandytowej, w art. 126 oraz art. 149 KSH, który dotyczy spółki komandytowo-akcyjnej. Co ciekawe, w przypadku tej ostatniej, stosunki pomiędzy komplementariuszami – zarówno między sobą, wobec akcjonariuszy jak i wobec osób trzecich – zastosowanie znajdują przepisy dotyczące spółki jawnej, a w pozostałych sprawach – zwłaszcza likwidacji spółki – przepisy dotyczące spółki akcyjnej.
Wyłączenie wspólnika ze spółki cywilnej
Inaczej niż w przypadku spółek osobowych kształtuje się sytuacja wspólnika spółki cywilnej. Trzeba jeszcze na wstępie podkreślić, że spółka cywilna jest umową pomiędzy wspólnikami, a nie odrębną jednostką organizacyjną – swoje uregulowania znajduje w Kodeksie cywilnym, a nie Kodeksie spółek handlowych.
Niestety żaden przepis Kodeksu cywilnego nie przewiduje wyłączenia wspólnika ze spółki cywilnej, jak czyni to dla przykładu art. 63 § 2 KSH. W myśl swobody umów, wspólnicy sami jednak mogą wprowadzić taką możliwość do umowy spółki. Jest to wyraz doniosłej zasady prawa cywilnego, wedle której strony stosunku zobowiązaniowego (którym jest spółka cywilna) mogą same ułożyć swój stosunek prawny – byleby zgodny był z prawem, naturą stosunku i zasadami współżycia społecznego.
Wobec tego, mądre rozbudowanie umowy spółki cywilnej wpłynie zawsze korzystnie na każdorazowe stosunki ze wspólnikiem i tworzy „parasol ochronny” dla pozostałych wspólników. Konieczne jest doprecyzowanie trybu i przesłanek wyłączenia wspólnika. Im bardziej precyzyjne i kazuistyczne będą, tym mniejsze pole do manewru będzie miał wyłączany wspólnik na etapie postępowania sądowego, by oddalić powództwo o wyłączenie wspólnika.
Wyłączenie wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
Inaczej sytuacja klaruje się na gruncie przepisów dotyczących spółek kapitałowych. Ustawodawca w tym przypadku położył szczególny nacisk na charakter kapitałowy spółki, który uprzywilejowuje wspólników większościowych. Poza tym regulacje w tym zakresie są znacznie szersze niż w przypadku spółek osobowych. Podobnie jak na płaszczyźnie spółek osobowych, wyłączenie wspólnika musi odbyć się z „ważnych powodów”. Art. 266 KSH wskazuje także przesłanki, które muszą się ziścić, by wspólnika wyłączyć:
- ważne przyczyny;
- żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego;
- wyłączenie następuje w drodze orzeczenia sądu.
Umowa spółki może regulować możliwość złożenia pozwu o wyłączenie wspólnika także mniejszej liczbie wspólników, w przypadku gdy ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. Jednakże w tym przypadku powinni być pozwani wszyscy pozostali wspólnicy. Niezwykle ważny jest moment wystąpienia z powództwem. Cenę bowiem przejęcia udziałów po wyłączonym wspólniku sąd ustala na moment rzeczywistej wartości udziału w dniu doręczenia pozwu. Udziały te muszą przejąć albo pozostali wspólnicy, albo osoby trzecie. Ważna jest jeszcze fikcja prawna, którą tworzy art. 269 KSH. Zgodnie z treścią tego przepisu, gdy orzeczenie się już uprawomocni a udziały opłacono w terminie, to wspólnika uważa się za wyłączonego ze spółki od dnia doręczenia mu pozwu – jednakże nie wpływa to na ważność czynności, w których brał on udział w spółce po dniu doręczenia mu pozwu.
Jak w każdej sprawie cywilnej, tak i w stosunkach korporacyjnych, można żądać udzielenia zabezpieczenia. W tym wypadku, sąd może z ważnych powodów zawiesić wspólnika w wykonywaniu jego praw udziałowych w spółce.
Co w przypadku spółki akcyjnej?
Ciekawe rozwiązanie znalazło się w regulacjach wewnętrznych w ramach spółki akcyjnej. Spółka akcyjna posługuje się pojęciem „akcjonariuszy”, których prawa i obowiązki jeszcze bardziej przybliżają do konstrukcji czystej spółki kapitałowej, gdzie kapitał odgrywa najdonioślejsze znaczenie. Jako, że akcje mogą być imienne lub na okaziciela, to obrót nimi jest jeszcze bardziej uproszczony niż w spółce z o.o.
Istnieje metoda, z angielskiego zwana squeeze out (dosł. „wycisnąć”), która polega na przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy reprezentujących nie więcej niż 5% kapitału zakładowego przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy, posiadających łącznie nie mniej niż 95% kapitału zakładowego, z których każdy posiada nie mniej niż 5% kapitału zakładowego. Uchwała walnego zgromadzenia w tym przedmiocie wymaga większości 95% głosów oddanych. Statut spółki może przewidywać wyłącznie surowsze uregulowania.
Jak widać, regulacja ta podkreśla czysto kapitałowe relacje akcjonariuszy. Kładzie ona zarazem nacisk na finansowe podejście do prowadzonej przez spółkę akcyjną działalności gospodarczej.
Pozew o wyłączenie wspólnika
Wcześniej wskazano, że powództwo o wyłączenie wspólnika ze spółki może w zasadzie opierać się na trzech podstawach prawnych. Zależy to od tego, czy spółka jest osobowa czy kapitałowa, lub czy jest to spółka cywilna. Spółki osobowe bazują na regulacji fundamentalnej dla spółki jawnej, czyli na art. 63 § 3 KSH, spółka z o.o. na art. 266 KSH, a spółka cywilna na zapisie umownym. W pozostałym zakresie różnic dla tych powództw nie będzie aż tak wiele. W obu przypadkach należy wskazać na ważny powód wyłączenia wspólnika. W obu przypadkach także z powództwem muszą wystąpić wszyscy pozostali wspólnicy.
Bardzo wiele w postępowaniu o wyłączenie wspólnika zależy od dowodów i okoliczności sprawy. Jeżeli powództwo będzie się opierać na podstawie obiektywnej (przedmiotowej) i dobrze udowodnionej, to postępowanie sądowe znacząco się skróci. W innych przypadkach – subiektywnych – postępowanie sądowe może wymagać czasochłonnego badania materiału dowodowego, słuchania świadków i dyskrecjonalnej oceny dowodów przez sąd.
Jeżeli zainteresował Państwa opisany wyżej temat, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią (tel.: +48 17 307 07 66, +48 12 307 09 88 lub e-mail: kancelaria@ktmh.pl) oraz do umówienia spotkania w biurze Kancelarii w Rzeszowie lub Krakowie. Istnieje także możliwość udzielenia pomocy zdalnej za pomocą środków porozumiewania się na odległość (tj. telekonferencja lub wideokonferencja).
Julia Bonusiak
Jestem aplikantem radcowskim przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Rzeszowie. Specjalizuje się w zakresie zagadnień prawa bankowego, windykacji należności Klientów, prawa cywilnego oraz wsparciem w obsłudze prawnej podmiotów gospodarczych.
