Walor osobowości prawnej rodzi doniosłe skutki prawne zarówno w sferze prawa cywilnego materialnego jak i procesowego, a samo istnienie osób prawnych i ich funkcjonowanie w obrocie prawnym ma uzasadnienie praktyczne i historyczne.
Podstawowym aktem prawnym regulującym stosunki pomiędzy osobami prawnymi a innymi podmiotami prawa jest ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej jako: „KC”). Niewątpliwie popularnym zagadnieniem na gruncie prawa cywilnego jest ochrona dóbr osobistych osób fizycznych. Prawdopodobnie każdy kiedyś zetknął się w sytuacjach codziennych ze sformułowaniem, iż jakaś okoliczność – a konkretniej czyjeś działanie – narusza „jego dobra osobiste”. Jednakże znacznie mniej osób wie, że osoba prawna taka jak spółka z o.o. czy fundacja także posiada dobra osobiste, które podlegają ochronie cywilnej. Zgodnie bowiem z art. 43 KC, przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych.
Osoba prawna – jakie ma dobra osobiste?
W pierwszej kolejności, istotnym jest spostrzeżenie o braku definicji ustawowej ochrony dóbr osobistych osoby prawnej. W piśmiennictwie podejmowane były próby skonstruowania definicji dóbr osobistych osób prawnych, a za bardzo ważną można uznać definicję zaproponowaną przez J. Panowicz-Lipską, zgodnie z którą (zob. J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych i ich niemajątkowa ochrona, [w:] MOP 2006, Nr 10, str. 521) dobrami osobistymi są: „wartości niemajątkowe, dzięki istnieniu, których osoba prawna może prawidłowo, zgodnie ze swoim zakresem zadań funkcjonować”.
Aktualnie sam fakt przypisania ochrony podmiotowej osobom prawnym na gruncie dóbr osobistych nie jest w żaden sposób kwestionowany, natomiast szeroko dyskutowany jest argument dotyczący zakresu tych praw i jego charakteru. W tym miejscu należy wspomnieć o wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 września 2020 roku (w sprawie o sygn. akt V ACa 29/20), zgodnie z tezą którego: „akcentowanie w orzecznictwie zewnętrznego postrzegania sfery niemajątkowych wartości osoby prawnej prowadzi do eksponowania takich dóbr osobistych osób prawnych, jak: dobre imię (renoma, prestiż, autorytet, opinia handlowa, marka, czy ugruntowana pozycja) i oderwania się zarazem od subiektywnych elementów odczuwania charakterystycznych dla definicji dóbr osobistych osób fizycznych.” W konsekwencji, Sąd Apelacyjny uznał, że to „kryterium zewnętrznego postrzegania (obiektywne)” jest najczęściej brane pod uwagę przy konstruowaniu katalogu dóbr osobistych osoby prawnej.
W art. 23 KC ustawodawca zaproponował przykładowy, otwarty katalog dóbr osobistych, które w jego ocenie powinny być zauważane w obrocie prawnym już na pierwszy rzut oka. Co istotne, niektórych z dóbr osobistych wymienionych w art. 23 KC nie można zastosować do osób prawnych – z uwagi na to, że osobowość prawna spółek, funduszy inwestycyjnych czy fundacji jest czymś „umownym”, swoistą fikcją prawną. Nie można uznać, że dobrem osobistym spółki kapitałowej jest na przykład wolność, zdrowie czy integralność seksualna, gdyż są to dobra osobiste przypisane wyłącznie ludziom (nie da się, na przykład, pozbawić wolności fundacji – jeśli już to wyłącznie osoby fizyczne uprawnione do działania w jej imieniu).
Z całą pewnością można uznać, że – skoro katalog dóbr osobistych w KC jest otwarty – wraz z rozwojem technologii i kultury, wytworzyć się mogą w systemie prawa cywilnego inne dobra osobiste, dzisiaj nieznane. W podobnym tonie Sąd Najwyższy wydał postanowienie z dnia 15 września 2020 roku (w sprawie o sygn. akt V CSK 71/20), w którym zauważył, że: „(…) w miarę rozwoju stosunków społecznych i gospodarczych pewne dobra osobiste mogą się w nim pojawiać jako nowe, a pewne mogą zostać wyeliminowane.”
Niezależnie od powyższego, można postawić tezę w oparciu o orzeczenia sądów powszechnych, że jednym z najważniejszych dóbr osobistych osoby prawnej jest jej dobre imię (zob. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 28 kwietnia 2020 r., sygn. akt I ACa 97/20). Dobra osobiste osoby prawnej są bowiem ściśle związane z faktem prowadzenia przez tę osobę prawną działalności publicznej (gospodarczej, społecznej, pożytku publicznego, etc.), a dobre imię przedsiębiorcy naruszają takie działania, które mogą spowodować utratę do niego zaufania potrzebnego do prawidłowego funkcjonowania w ramach tej działalności publicznej.
Jak chronić dobra osobiste osoby prawnej?
Z pomocą przy odpowiedzi na tak postawione pytanie przychodzi treść art. 24 KC, zgodnie z treścią którego ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. Ponadto może żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Co więcej, osoba ta może także żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Ponadto, gdyby wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, to poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.
Charakterystycznym jest zatem to, że osoba prawna posiada szereg różnych roszczeń, z którymi może wystąpić do sądu powszechnego o udzielenie ochrony prawnej jej dobra osobistego. Są to:
- żądanie zaniechania naruszenia – w przypadku wystąpienia nawet stanu zagrożenia (chyba, że występuje przesłanka braku bezprawności);
- w razie dokonanego naruszenia może żądać usunięcia skutków (w szczególności poprzez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie);
- żądanie zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty kwoty na cel społeczny;
- w razie powstania szkody majątkowej – uprawniony może także żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.
Należy pamiętać, że na kanwie prawa cywilnego każda sprawa rozpatrywana jest przez sąd powszechny w sposób indywidualny, nie można zatem nawet podobnych spraw rozpatrywać w oparciu o takie same kryteria. W każdym wypadku sąd bada dokładnie fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, bierze pod uwagę okoliczności sprawy, wpływ na postrzeganie osoby prawnej przez pryzmat naruszonego dobra osobistego, i wreszcie sąd na podstawie zaproponowanych faktów „konstruuje” dobro prawne, którego naruszenia chce zbadać strona występująca z powództwem.
Jeżeli zainteresował Państwa opisany wyżej temat, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią (tel.: +48 17 307 07 66, +48 12 307 09 88 lub e-mail: kancelaria@ktmh.pl) oraz do umówienia spotkania w biurze Kancelarii w Rzeszowie lub Krakowie. Istnieje także możliwość udzielenia pomocy zdalnej za pomocą środków porozumiewania się na odległość (tj. telekonferencja lub wideokonferencja).
Andrzej Polak
Radca prawny przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Rzeszowie. Absolwent prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wieloletnie doświadczenie zawodowe zdobywał już w trakcie studiów w renomowanych rzeszowskich kancelariach prawnych oraz jako konsultant i członek zarządu Uniwersyteckiej Poradni Prawnej działającej przy WPiA UR, a obecnie także jako radca prawny in-house w dużej spółce budowlanej. Z Kancelarią TMH współpracuje od 2018 roku. W pracy zajmuje się głównie prawem cywilnym, prawem spółek oraz obsługą prawną cudzoziemców. Zawodowo skupia się szczególnie na zagadnieniach z zakresu prawa budowlanego takich jak przygotowywanie, opiniowanie i negocjowanie umów o roboty budowlane, oraz prowadzenie postępowań sądowych z tego zakresu.